Income Tax Return म्हणजे काय? ITR विषयी सर्व काही!
मित्रांनो, आज आपण एका महत्त्वाच्या विषयावर बोलणार आहोत – Income Tax Return (ITR), म्हणजेच आयकर विवरणपत्र. अनेकजणांना या शब्दाची भीती वाटते किंवा त्याबद्दल पुरेशी माहिती नसते. पण खरं सांगायचं तर, ITR भरणं हे एक जबाबदार नागरिक म्हणून आपलं कर्तव्य आहे आणि त्याचे अनेक फायदे देखील आहेत. चला तर मग, आज आपण सोप्या भाषेत जाणून घेऊया की हे Income Tax Return नक्की काय आहे, ते का भरावं लागतं आणि त्याची प्रक्रिया काय असते.
Income Tax Return म्हणजे काय?
Income Tax Return (ITR) म्हणजे एक प्रपत्र (form) आहे जे प्रत्येक त्या व्यक्ती किंवा संस्थेला भरावे लागते ज्यांची वार्षिक उत्पन्न एका विशिष्ट मर्यादेपेक्षा जास्त आहे. या प्रपत्रात मागील आर्थिक वर्षातील आपल्या उत्पन्नाचा (income) तपशील, आपण भरलेला कर (tax) आणि जर काही करात सूट (tax deduction) मिळाली असेल तर त्याची माहिती नमूद केलेली असते. थोडक्यात सांगायचे झाल्यास, ITR हे सरकारला आपल्या उत्पन्नाचा आणि कर भरल्याचा हिशोब देण्याचे एक माध्यम आहे.
प्रत्येक आर्थिक वर्ष १ एप्रिल ते ३१ मार्च असते आणि पुढील वर्षातील जुलै महिन्याच्या अंतिम तारखेपर्यंत (व्यक्तींसाठी, काही विशिष्ट प्रकरणांमध्ये ही तारीख बदलते) आपल्याला मागील वर्षाचा ITR भरावा लागतो.
ITR भरणे महत्त्वाचे का आहे?
अनेकजण विचार करतात की ITR भरणे खरंच आवश्यक आहे का? तर याचे उत्तर आहे – होय, अत्यंत आवश्यक आहे! ITR भरण्याचे अनेक फायदे आहेत, त्यापैकी काही प्रमुख फायदे खालीलप्रमाणे:
- कायदेशीर जबाबदारी: कायद्यानुसार, जर आपले उत्पन्न विशिष्ट मर्यादेपेक्षा जास्त असेल तर आपल्याला ITR भरणे बंधनकारक आहे. वेळेवर ITR न भरल्यास आपल्याला दंड (penalty) भरावा लागू शकतो.
- कर परतावा (Tax Refund): जर आपण आर्थिक वर्षात जास्त कर भरला असेल, तर ITR भरल्याने आपल्याला तो परत (refund) मिळतो. अनेकदा गुंतवणुकी किंवा इतर कारणांमुळे जास्त कर भरला जातो आणि तो परत मिळवण्यासाठी ITR भरणे आवश्यक असते.
- कर्ज मिळण्यास मदत: बँक किंवा इतर वित्तीय संस्थांकडून कर्ज (loan) घेण्यासाठी ITR एक महत्त्वाचा पुरावा म्हणून वापरला जातो. मागील काही वर्षांचे ITR पाहून बँक आपल्या आर्थिक स्थितीचा अंदाज घेते आणि कर्ज मंजूर करण्याचा निर्णय घेते.
- व्हिसा मिळण्यास मदत: परदेशात जाण्यासाठी व्हिसा (visa) अर्ज करताना मागील काही वर्षांचे ITR सादर करावे लागतात. हे आपल्या आर्थिक स्थिरतेचा आणि नियमित उत्पन्नाचा पुरावा म्हणून काम करते.
- नुकसान पुढे घेऊन जाणे (Carry Forward Losses): जर व्यवसायात किंवा गुंतवणुकीत काही नुकसान झाले असेल, तर ते पुढील वर्षांच्या उत्पन्नातून वजा करण्यासाठी ITR भरणे आवश्यक आहे.
- उत्पन्नाचा अधिकृत पुरावा: ITR हे आपल्या उत्पन्नाचा एक अधिकृत (official) आणि कायदेशीर (legal) पुरावा आहे. याचा उपयोग अनेक ठिकाणी ओळखपत्र किंवा उत्पन्नाचा दाखला म्हणून होऊ शकतो.
- गुंतवणुकीसाठी उपयुक्त: काही विशिष्ट प्रकारच्या गुंतवणुकी (investments) करण्यासाठी ITR भरणे आवश्यक असते.
ITR कोणी भरावा लागतो?
Income Tax Return कोणाला भरायचा आहे यासाठी काही निश्चित नियम आहेत. खालील व्यक्ती किंवा संस्था साधारणपणे ITR भरण्यास पात्र असतात:
- व्यक्ती (Individuals): ज्या व्यक्तींचे वार्षिक उत्पन्न सरकारने ठरवलेल्या मूलभूत सूट मर्यादेपेक्षा जास्त आहे, त्यांना ITR भरणे आवश्यक आहे. ही मर्यादा वय आणि उत्पन्नाच्या स्रोतानुसार बदलते.
- कंपन्या आणि फर्म (Companies and Firms): प्रत्येक नोंदणीकृत कंपनी आणि फर्मला त्यांचे उत्पन्न आणि खर्चाचा तपशील सादर करण्यासाठी ITR भरणे बंधनकारक आहे, मग त्यांचे उत्पन्न कितीही असो.
- हिंदू अविभक्त कुटुंब (Hindu Undivided Family – HUF): जर HUF चे वार्षिक उत्पन्न विशिष्ट मर्यादेपेक्षा जास्त असेल, तर त्यांना देखील ITR भरावा लागतो.
- ट्रस्ट आणि इतर संस्था (Trusts and Other Entities): कायद्यानुसार नोंदणीकृत असलेल्या बहुतेक ट्रस्ट आणि इतर संस्थांना देखील ITR भरावा लागतो.
- ज्या व्यक्तींच्या नावावर परदेशात मालमत्ता आहे (Individuals having assets outside India).
- ज्या व्यक्तींना कर परतावा हवा आहे (Individuals seeking tax refunds), जरी त्यांचे उत्पन्न मूलभूत सूट मर्यादेपेक्षा कमी असले तरी.
ITR चे विविध प्रकार
आपल्या उत्पन्नाच्या स्वरूपानुसार आपल्याला वेगळे ITR फॉर्म भरावे लागतात. काही प्रमुख ITR फॉर्म खालीलप्रमाणे आहेत:
- ITR-1 (सहज): हे फॉर्म सामान्यतः वेतन आणि एका घराच्या मालमत्तेतून उत्पन्न असलेल्या व्यक्तींसाठी तसेच ५० लाखांपर्यंत एकूण उत्पन्न असलेल्या आणि कृषी उत्पन्न ५००० रुपयांपर्यंत असलेल्या व्यक्तींसाठी आहे.
- ITR-2: ज्या व्यक्तींना व्यवसाय किंवा पेशा वगळता इतर स्रोतांकडून उत्पन्न आहे (उदा. एकापेक्षा जास्त घरांच्या मालमत्तेतून उत्पन्न, भांडवली नफा), त्यांच्यासाठी हा फॉर्म आहे.
- ITR-3: ज्या व्यक्तींना व्यवसाय किंवा पेशातून उत्पन्न आहे, त्यांच्यासाठी हा फॉर्म आहे.
- ITR-4 (सुगम): लहान करदात्यांसाठी (उदा. व्यवसाय किंवा पेशा असलेले आणि कलम ४४AD, ४४ADA किंवा ४४AE अंतर्गत अनुमानित उत्पन्न निवडलेले) हा फॉर्म आहे.
- ITR-5, ITR-6 आणि ITR-7: हे फॉर्म कंपन्या, फर्म, ट्रस्ट आणि इतर संस्थांसाठी आहेत.
ITR भरण्यासाठी आवश्यक माहिती
ITR भरताना आपल्याला काही महत्त्वाची कागदपत्रे आणि माहिती तयार ठेवावी लागते, जसे की:
- पॅन कार्ड (PAN Card)
- आधार कार्ड (Aadhaar Card)
- बँक खात्याचे तपशील (Bank Account Details)
- फॉर्म १६ (Form 16) – जर तुम्ही नोकरी करत असाल तर तुमच्या कंपनीकडून मिळतो.
- वेतन स्लिप (Salary Slips) – जर फॉर्म १६ उपलब्ध नसेल तर.
- गुंतवणुकीचे पुरावे (Investment Proofs) – जसे की LIC प्रीमियम, PPF पावती, गृहकर्जाचे व्याज प्रमाणपत्र इत्यादी.
- इतर उत्पन्नाचे पुरावे (Other Income Proofs) – जसे की व्याज पावती, भाडे पावती इत्यादी.
- कर बचत योजनांमध्ये केलेल्या गुंतवणुकीचे तपशील.
ITR कसा भरावा?
ITR भरण्याचे दोन मुख्य मार्ग आहेत:
- ऑनलाईन (Online): आयकर विभागाच्या अधिकृत वेबसाइटवर (www.incometax.gov.in) जाऊन आपण ऑनलाईन पद्धतीने ITR भरू शकता. यासाठी आपल्याला वेबसाइटवर नोंदणी करावी लागते आणि आवश्यक माहिती भरून प्रक्रिया पूर्ण करावी लागते. डिजिटल स्वाक्षरी (Digital Signature Certificate – DSC) किंवा आधार आधारित ई-सत्यापन (e-Verification) द्वारे आपण आपले रिटर्न सत्यापित करू शकता. ऑनलाईन भरणे हे अधिक सोपे आणि जलद आहे.
- ऑफलाईन (Offline): काही विशिष्ट परिस्थितीत ज्येष्ठ नागरिक किंवा ज्यांचे उत्पन्न विशिष्ट मर्यादेपेक्षा कमी आहे, ते ऑफलाईन पद्धतीने देखील ITR भरू शकतात. यासाठी आयकर विभागाच्या कार्यालयातून फॉर्म घ्यावा लागतो, तो व्यवस्थित भरावा लागतो आणि नंतर तो जमा करावा लागतो.
ITR भरताना लक्षात ठेवण्यासारख्या महत्त्वाच्या गोष्टी
- वेळेवर भरा: ITR नेहमी अंतिम तारखेपूर्वी भरा. अंतिम तारखेनंतर भरल्यास दंड लागू होऊ शकतो.
- अचूक माहिती द्या: ITR मध्ये दिलेली सर्व माहिती खरी आणि अचूक असावी. कोणतीही चुकीची माहिती दिल्यास कारवाई होऊ शकते.
- योग्य फॉर्म निवडा: आपल्या उत्पन्नाच्या स्वरूपानुसार योग्य ITR फॉर्म निवडणे महत्त्वाचे आहे.
- सत्यापन करा: ITR भरल्यानंतर त्याचे सत्यापन (verification) करणे आवश्यक आहे. ऑनलाईन भरल्यास ई-सत्यापन आणि ऑफलाईन भरल्यास स्वाक्षरी करून ते जमा करावे लागते.
- रेकॉर्ड ठेवा: भरलेल्या ITR ची प्रत आणि संबंधित कागदपत्रे जपून ठेवा.
निष्कर्ष
Income Tax Return भरणे हे केवळ एक कायदेशीर औपचारिकता नाही, तर ते एक जबाबदार नागरिक म्हणून आपले कर्तव्य आहे. त्याचे अनेक फायदे आहेत आणि वेळेवर ITR भरल्याने आपण अनेक अडचणी टाळू शकतो. त्यामुळे, जर आपले उत्पन्न करपात्र असेल, तर नक्कीच वेळेवर आपले आयकर विवरणपत्र भरा आणि देशाच्या विकासात आपला खारीचा वाटा उचला! जर तुम्हाला काही शंका असतील तर तुम्ही नेहमी तज्ञांची मदत घेऊ शकता.
अधिक महिती साथी पुढे ब्लॉग वाचा: https://marathifacts.com/
